Halk Örgütlenmeleri ve İsyan: Bolivya, El Alto’daki Mahalle Konseyleri – Emily Achtenberg*

Çeviren: Ayşe Tansever

Yol, Sayı 15, Kasım-Aralık 2008

2004 Ağustos’unda La Paz’ı ziyaret edenler klaksonsuz, egzozsuz ve trafik sıkışıklığı olmayan az rastlanır bir durum yaşadılar. Benzin fiyatlarına yapılan zammı protesto eden nakliye işçileri yolları kapattılar, kavşakları kendiliğinden futbol sahaları haline getirdiler, böylece yayalara gün doğdu. Kısa zamanda yollar doğal gazın millileştirilmesi için gösteri yapan binlerce yerli halktan insanla doldu. Geleneksel etekleri ve siyah şapkalarıyla yerli kadınlar temel mahalle ihtiyaçları (tüp gaz dâhil) ile Bolivya’nın doğal kaynaklarını sömüren çok uluslu şirketler arasındaki bağlantı üzerine inandırıcı konuşmalar yapmaya başladı.

Bu insanların yakındaki yerli halklar kenti El Alto’da sıradan halk örgütlenmesi FEJUVE’nin (Mahalle Konseyleri Federasyonu) bir kesimi olması, geleceğe yönelik planlamalar yapan benim gibi birine daha da çarpıcı geldi. Campesinos (tarım işçileri), koka yetiştiricileri, işçiler ve öğrenci guruplarının yaygın tabanlı sosyal hareketlere katıldığı 2003–2005  “Gaz Savaşları” çalkantılı günlerinde FEJUVE’nin oynadığı rol daha da belirleyici olmuş, iki yeni liberal hükümet devrilmiş ve sonucunda ilk yerli halklardan devlet başkanı Evo Morales iktidara gelmişti. FEJUVE, doğal gazın millileştirilmesi talebi etrafında kitleleri harekete geçirmiş ve tüm ulusun kabul etmesinde etkin olmuştu. FEJUVE ve ittifak güçleri El Alto gaz depolama tesisini kuşatarak, La Paz’a giren yolları keserek ve yoğun sivil halk grevleri gerçekleştirerek hükümeti ve ekonomiyi felç eden uzun süreli bir yokluklar dönemi yarattılar. El Alto atmış yedi kurbanın çoğunu vererek büyük bir bedel ödedi.

Nasıl oluyor da temel mahalle ihtiyaçlarının dağıtımını talep eden sıradan bir kent halk örgütlenmesi yeni liberal politikalara karşı yürütülen halk ayaklanmasının temel gücü olabiliyordu? FEJUVE çevreyi örgütlemekten çok isyanı örgütler duruma mı gelmişti? Şimdi iktidarda olan MAS (Sosyalizme Doğru Hareket) hükümeti ile ilişkilerinde FEJUVE hangi yeni sorunlarla karşı karşıyadır? Latin Amerika ve diğer yerlerde kent mahalle örgütlenmeleri, halk hareketleri ve hükümetler arasındaki ilişkileri anlamak geleceğe yönelik planlar yapanlar ve diğerleri için ilginçtir.

El Alto ve Yeni Liberal Kent

Linda Farthing, Juan Manuel Arbona ve Benjamin Kohl gibi Bolivya uzmanlarının belirttiğince La Paz/El Alto metropolü yeni liberal küresel kentlere dramatik bir örnektir. El Alto, Altiplano platolarının tepelerinden geleneksel, yerli halk görenekleri içinde yoğrulmuş kır göçmenlerinin yerleştiği yoksul bir kasaba olarak pazar güçleri ve ayrıcalıklı ünlü elitlerin yönettiği sömürge başkenti La Paz’ı neredeyse kuşatır.

El Alto, son yirmi yıldır devlet madenleri verimli olmadığı için kapatıldıkça ve ucuz tarım ürünleri ithaline bir de kuraklık eklenip geleneksel köylü tarımı darbe yiyince Altiplano platolarından sürülen maden ve campesino kitleleri ile yeni liberal uygulamaların bir ürünü olarak ortaya çıkmıştır. El Alto, 1950’lerde 11.000 nüfuslu bir köyden 1985 de bağımsız bir belediye oldu ve şimdi nüfusu 800 000’i geçmektedir. Latin Amerika da en hızlı büyüyen kenttir ve yakında La Paz nüfusunu geçecektir.

El Alto’ya 1985 yılından beri %162 artan kayıt dışı ekonomi hâkimdir. Çalışan nüfusun yüzde yetmişi aile ya da mini işletmelerde çalışır. Birçok Alto’lu alt yapı tesislerinde çalışmak ya da küresel elit yaşam biçiminin sürdürülebilmesine hizmet etmek için La Paz’a her gün kilometrelerce yol teper. Alto’luların büyük bir kısmı işportacılık yapar. Nüfusun yüzde atmışı 25 yaşın altındadır.

Bu nüfus patlaması El Alto’nun hem kendi sakinleri ve hem de çevre mahallelerinde yaşayanlarının temel hizmetlerini karşılama kapasiteni aştı. Toprak kullanımı ve kent yerleşim biçimi genelde düzensizdir. Kamu hizmetleri götürülemeyen ya da okul kilise ve park gibi tesisleri olmayan yan yerleşim mekânları doğmuştur. Çoğu mahallede kaldırım, çöp toplama ve telefon hizmeti yoktur. Konutların çoğunda sıhhi tesisat, içilebilir su ve elektrik bulunmaz. Nüfusun yüzde yetmiş beşi temel sağlık bakımından yoksun olup yüzde kırkı okuma yazma bilmez.

FEJUVE: Halklar Örgütleniyor

El Alto’da ilk mahalle juntaları (komiteleri) 1957’de yeni kentleşmeye başlayan göçmen nüfusa temel hizmetler sağlamak amacı ile kuruldu sonra 1979’da FEJUVE olarak birleştiler.

Tarihsel olarak juntalar aşağıdaki birçok görevi üstlenip gerçekleştirdiler:

Kendi kendine yardım– Juntalar aracılığıyla eski madenciler ve campesinolar var olan maddi kaynaklarını (madencilerin emeklilik fonları dâhil) ve teknik yeteneklerini toprak satın almak için birleştirdiler; okullar, parklar inşa ettiler, otobüs hizmeti, evlere su getirmek gibi temel hizmetler sağladılar. Böylece burada yaşayanlar çevrelerini ve mahallelerini kendi kendilerine inşa ettiler.

Denetim– Juntalar mahallelerde ev satıp almak gibi anlaşmaları düzenlediler. Mahalle anlaşmazlıklarında arabuluculuk yaptılar ve çevre adaletini sağladılar. (bunların içine halka sunulan hizmetlerden mahrum bırakmaktan linç edilmeye kadar çeşitli önlemler girer.) Birçok açıdan juntalar mahalle mikro-hükümetleri gibi çalışırlar ve genel olarak olmayan devletin yerini tutarlar.

Protestolar– Juntaların kendilerinin inşa edemedikleri veya veremedikleri hizmetleri belediye yetkililerinden talep etmek için mahalle sakinlerini harekete geçirmeleri artık çoktandır bir gelenek olmuştur. 2001 yılında El Alto Halk Üniversitesi’nin kurulmasının baş mücadelecisi FEJUVE oldu. 2003’de FEJUVE belediyelerin bina ve inşaat vergisi almasına karşı başarılı bir direniş sergiledi. 2005’de FEJUVE özelleştirilmiş su şirketinin atılması kampanyasının baş mimarıydı. Bu rolüyle FEJUVE geleneksel politik parti olmadığı halde bu işlerden sorumlu tuttuğu devlet ile çevre sakinleri arasında aracılık yapmış olur.

Mahalle juntaları 1994 yılında çıkarılan Halk Katılım Yasası ile büyük ölçüde güçlendi. Bu yeni liberal demokratik reform ile ulusal bütçenin %20 si belediyelere ayrıldı ve yerel konseylerin bütçe yapmaya ve planlamaya katılımı arttırıldı. Mahalle projelerine fon talebi ve dağıtımı FEJUVE’nin gücünü ve etkisini arttırdı.

Günümüzde El Alto’da 600’e yakın mahalle konseyi vardır. Bunlar kentin dokuz bölgesinde coğrafik alan olarak örgütlüdürler ve FEJUVE olarak kent çapında birleşmişlerdir. Uruguaylı araştırmacı Raul Zibechi’ye göre mahalle düzeyinde en alt birliğin en az 200 üyesi olması gerekir. Seçilen yönetim komitesi düzenli olarak toplanır ve her ay ya da 15 günde bir genel mahalle meclisini toplar. Seçilen liderin o bölgede en az 2 yıldır oturuyor olması şarttır; tüccar, nakliye işçisi, mülk vurguncusu ya da politik parti lideri olamazlar;  hainlik etmiş olanlar, diktatörle işbirliği yapmış olanlar da lider seçilemezler. Farthing ve Kohl mahalle junta yönetimlerinde kadınların %20-30 düzeyinde temsil edildiklerini ve bunun diğer çoğu halk örgütlenmelerinde görülenden daha yüksek bir oran olduğunu belirtiyorlar.

Ayrıca çok sıkı örgütlü olan El Alto kayıt dışı ekonomi işçilerinin ve küçük iş yeri sahiplerinin de belirli alanlara dayalı paralel örgütlenmeleri vardır. Antropolog Sian Lazar’ın anlattığına göre Sokak İşportacıları Kurumu belirli bir sokak ya da pazarda satış yapan genellikle kadınlardan oluşan işportacıları temsil eder. İşporta tezgâhlarının kullanımını düzenler, bakımını sağlar, temizliğini gözler, uzlaşmazlıklara aracılık eder ve belediye ile ilişkilerde sözcülük yapar. Taksi ve otobüs sürücüleri sefer alanlarına göre örgütlüdürler; sendikaları otobüslerin kalkış saatini belirler, hangi semtlere sefer konulacağına karar verir ve işportacılar kurumunun yaptığı gibi görevler üstlenir. Bu türden örgütlenmeler El Alto kentinin sendika federasyonunu oluşturur ve kritik konularda FEJUVE ile ittifak yaparlar. Hem mahalle konseyleri hem de kayıt dışı ekonomideki benzer örgütler kırsal yerli çevrelerin (ayllu) geleneksel komün örgütlenmelerinin mekân, yapı ve örgüt ilkelerini örnek almışlardır. Ayrıca on yıllarca Bolivya militan işçi hareketine damgasını vuran radikal işçi sendikal geleneğini de taşırlar. El Alto’ya göç edenler, çok insafsız kent ortamında barınabilmek için bu deneyleri geldikleri yerlerin özellikleri ile birleştirir ve burada yeniden canlandırarak ürettiler.

FEJUVE: İsyan Örgütlemek

FEJUVE’nin mahalleleri düzenlemekten ulusal kriz dönemlerinde yeni liberalizme karşı isyan örgütleme işlevine doğru evrimleşebilme başarısının arkasında çeşitli etmenler vardır:

Stratejik konum– El Alto, Altiplano platolarının tepesinde öyle eşsiz bir şekilde konumlanmıştır ki La Paz’ı Bolivya’nın dört bir yanına bağlayan çoğu yolun çıkışını denetleyebilir. Yerli halkların La Paz’ı 1781 yılında kuşatmasıyla başlayan gelenek 1952 devrimi sırasında militan madencilerin La Paz kentine girişi ile devam eder ve El Alto sakinlerinin bu stratejik coğrafi konumu kullanmaları ile süreklileşir. Küresel ekonomi La Paz uluslararası havaalanını El Alto yakınına inşa ederek bu geleneği daha da güçlendirmiştir. Gaz savaşları sırasındaki örneğin yol kesmeler La Paz’ı etkin bir şekilde tüm dünyadan kopardı.

Otonom örgütlenme– El Alto mahalle juntaları, devletten bağımsız mikro-hükümetler ağı ile kendi kendine bir kent inşa etmiş oldular. Raul Ziberchi’ye göre kayıt dışı sektördeki patron-işçi ilişkisi yerine üretkenliğe ve aile bağlarına dayalı otonom emek örgütlenmeleri, vatandaşların kendi mahallelerini kendilerinin yönetip denetleyebilecekleri bir güç olabilecekleri duygusunu geliştirir.

Kolektif gelenekler ve deneyler– El Alto’nun geleneksel kültürü mahalle juntalarının deneyleri ile güç kazanır, birçok kritik yöntemlerle sosyal direnç için alt yapı yaratır.

Kolektif kimlik– El Alto sakinleri kendilerini güçlü bir şekilde mahalleleri ile tanımlayıp yerele dayalı örgütlenmeleri kolektif eylemler için mantıklı bir araç yaparlar. Ancak bu mahallelerin yerleşim biçimi aynı zamanda Altoluların güçlü bağlarını sürdürdükleri kırsal ana orijinlerini yansıtır. (Lazar’a göre genellikle campoda (kırda) toprakları vardır ve oraya topraklarını işlemeye giderler.) Ulusal yerli dayanışmasını geliştirmede bu çok önemli bir etken olmuştur. Köylülerin kentleri kuşatmasının yol açtığı eylemlerde gıda kıtlığı başlayıp El Alto’da fiyatlar yükselince çoğu Altolular tüketici olarak karşı karşıya kaldıkları ekonomik zorlukları campoda bağları ile çözüp onlarla kendilerini özdeşleştirdiler.

Katılım– El Alto’da çok sayıda üyenin kolektif örgütsel eylemliliğe katılması beklenir ve sağlanır. Gaz Savaşlarında görülen türden halk grevlerinde tüm dükkânlar, pazarlar, iş yerleri kapanır; kamu taşımacılığı durur; her gün binlerce kişi yürüyüş ve gösterilere katılır. Bu dayanışma eşsiz bir sosyal kaynaşma ve katılmamanın genel olarak yasaklandığı eylemler (isterseniz buna çıkarların kaybedilmesi denebilir) eski ayllu günlerine dayanan girişimlerin ürünüdür. Aynı şekilde “gönüllü” mahalle kampanyasına ya da sendika eylemine katılmamak diğerlerinin hak kazandığı mahalle hizmetlerinden mahrum bırakılma ya da kötü bir taksi bölgesi, istenilmeyen işporta tezgâhı anlamına gelir. Bu (Zibechi’nin değimiyle) “herkesin kabul ettiği uzlaşmalar”, liberal demokratik gelenekten uzaklaşmak ve El Alto’da halk (topluluk) yaşam biçiminin bir parçası olmayı kabul etmek demektir.

Doğrudan demokrasi– Gaz Savaşları sırasında, mahalle sakinlerinin bilgi alışverişinde bulunmak, tartışmak ve de herkesin kabulü ile karar almak için toplandığı halk meclisi geleneksel uygulaması güçlendi. Halk radyo istasyonları direkt katılıma olanak tanıdı ve tabandaki “yatay” örgüt ağları gelişti, geleneksel bir lider olmadan kararlar alınabildi. Mahalleler, protestoların sonsuza kadar devamını sağlayabilen geleneksel dönüşüm taktiği ile tek tek yol kesmelerinin sürekliliğini sağladılar. Topluma hizmet biçimi olarak geleneksel liderlik (bir ayrıcalık olarak değil) sosyal direnişin çekirdeğini oluşturan taban örgütlenme ağlarını güçlendirdi.

Yeni Zorluklar

Evo Morales’in devlet başkanı seçiminden sonra FFEJUVE’ler daha da büyük ve üst düzeyde talepleri göğüslemekle karşı karşıyalar. Doğal kaynaklar üzerinde halk yönetimini tekrar kazanmak ve Bolivya devletini yeniden kurmak gibi Evo Morales’ın programlarını desteklemekle birlikte FEVUJE, MAS’a karşı eleştirel tavrını sürdürmektedir. El Alto’nun özelleştirilmiş su şirketini tekrar kamu mülkiyetine dönüştürmede kesin tavır almayan eski FEJUVE başkanı şimdiki Su Bakanı’nın görevden alınmaması baş eleştiriler arasındadır. FEJUVE ekonomik kalkınma, konut inşası ve sosyal hizmetler gibi mahalle taleplerine kaynak yaratmak için hükümetin millileştirme programlarındaki hızını arttırması için baskı yapmayı sürdürür. Aynı zamanda FEJUVE güncel politik ortamda daha faydacı taktikler yürütülmesine ihtiyaç olduğunu düşünür. FEJUVE bölgesel otonomiyi arttırmak için (federal hükümete gerekli olan kaynakların kurutulması anlamına gelen) La Paz valisinin görevden alınması kampanyasındaki halk grevleri, yol kesme tehditlerini yasal çözüme olanak tanımak açısından, şimdilik durdurdu.

Her ne kadar MAS hükümetine büyük meydan okuma anlamına gelse de şimdi ki politik ortamda FEJUVE’nin güçlü bağımsız mahalle tabanını ve örgütlenme yeteneğini sürdürüp sürdüremeyeceği belli değildir. FEJUVE mahalle tabanlı taraftarlarına somut çıkarlar sağlamakla birlikte etkin bir ulusal güç olabildiği ölçüde ileriye yönelik plan yapanlar ve halk örgütlerinin savunucuları bu yaratıcı taban örgütlenmelerinden dersler çıkarabileceklerdir.

*Emily Achtenberg: Sübvansiyonlu konut yapımında uzmanlaşan hesaplı konut yapma danışmanı. Bolivya’yı 2004-2006 arasında ziyaret etti.

İlk kez Progressive Planning dergisinde 2007 yaz sayısı no: 192’de yayınlandı.